Zašto je Gradina u Postenju zbunila stručnjake? (VIDEO)

Južno od sela Postenja, na kupastom uzvišenju iznad regionalnog puta Novi Pazar — Raška, nalazi se lokalitet Gradina.

To je mesto sa kog se najbolje kontroliše čitava okolina, a posebno putevi koji se susreću u današnjoj Novopazarskoj kotlini.

Ostaci utvrđenja na ovom lokalitetu prvi put su uočeni 1975. godine prilikom istraživanja terena.

Drugačije tvrdnje Jovanke Kalić

Gotovo ceo svoj radni vek akademik Jovanka Kalić, jedno od najpoznatijih naučnih imena iz istorije Vizantije i srednjeg veka u Srbiji i Evropi, posvetila je dokazivanju teze da Stari Ras, prestonica Stefana Nemanje, nije bio na Pazarištu kod Sopoćana, kako tvrdi zvanična istorija, već na Gradini, brdu pored novog puta Raška – Novi Pazar, udaljenom nepun kilometar vazdušnom linijom od Petrove crkve.

Nakon što je dve decenije uporno istraživala po domaćim i stranim arhivima, proučila brojne istorijske izvore i na univerzitetima širom sveta objavila na desetine naučnih radova, Jovanka Kalić je osamdesetih godina prošlog veka, zajedno sa svojim saradnicima sa Filozofskog fakulteta u Beogradu, došla na brdo Gradinu u mestu Postenje, gde do tada nije bilo nikakvih arheološkoih istraživanja. Ubrzo otkriva sve ono što je verovala da se tu krije.

Otkrivene su tri crkve, palatu, kapela, ostaci bedema i utvrđenja, što je ukazalo da je ovde moglo biti Nemanjino prestono mesto.

Ali, bilo je i još uvek ima onih koji smatraju da istoričarka Jovanka Kalić nije u pravu i da je Stari Ras bio na Gradini, ali ne onoj u Postenju, već na Pazarištu blizu Sopoćana. Najuporniji zagovornik ove verzije je prof. dr Marko Popović sa Balkanološkog instituta u Beogradu, takođe veliko naučno ime, koji je dobar deo svog životnog i radnog veka posvetio Starom Rasu.

Nema ovde već duže od decenije, ni Marka, ni Jovanke, na Gradini-Pazarište je sve odavno okončano, a na Gradini-Postenje tek započeto, najavljivana su nova i još veća otkrića, sve je ukazivalo da su nadohvat ruke, ali iznenada sve je stalo, tako da je ovaj lokalitet decenijama u korovu.

Jovanka Kalić je posebno tražila da SANU organizuje veliki evropski ili svetski skup u Beogradu i Novom Pazaru gde bi se otklonila dilema gde je tačno bio Stari Ras, prestonica velikog župana.

Na Gradini u Postenju bila i praisotrijska naselja

Arheološkim istraživanjima uspostavljena je hronologija lokaliteta koja obuhvata sedam kulturnih horiznata.

Prva tri horizonta pripadaju praistoriji: poznom eneolitu, ranom bronzanom i starijem gvozdenom dobu.

Nalazi sa Gradine u Postenju nisu publikovani, tako da se ne raspolaže detaljima vezanim za izgled tih praistorijskih naseobina.

Četvrtom horizontu pripada beneficijarna stanica (kontrolni punkt), koja je poslužila kao jezgro za kasnije Justinijanovo utvrđenje. Ona je podignuta radi kontrolisanja puteva koji su išli duž reke Raške i uz Izbičku reku ka rudarskim krajevima.

Vremenu 3–4. veka pripadaju i nalazi dve oštećene stele, novac, fragmenti keramike i brojni predmeti od metala. Arheolog Vladan Vidosavljević objašnjava da su tek u vreme rimske dominacije tu nastale prve ozbiljnije građevine.

“One su zidane od kamena i krečnjačkog maltera poslednjih decenija 3. veka”, kaže on,

Peti horizont je najbogatiji i vezuje se za vreme cara Justinijana. U to vreme, sredinom 6. veka, izgrađeni su novi bedemi, koji su pratili trasu starijih, kontrolna stanica je postala kula, a starija, građevina, je postala palata. Pored kapije i pilona podignuta je mala crkva – kapela. U središnjem delu lokaliteta, na prostoru između dva objekta iz 3. veka, podignuta je jednobrodna crkva sa oltarskom apsidom na istoku, naosom i pripratom. Ceo horizont je dokumentovan obiljem arheološkog materijala.

Šesti horizont obuhvata vreme 9–10. veka u kom je nastavljeno korišćenje oštećenih bedema, koji su delimično obnovljeni, kao i palata i obe crkve. U crkvi je istražen grob nekog doseljenika, a sa spoljašnje strane grob pripadnika domorodačkog stanovništva. U to vreme je zazidana glavna kapija, a otvorena nova na istočnoj strani utvrđenja.

Sedmom, poslednjem horizontu, koji se vezuje za 11–12. vek, pripadaju razne dogradnje i adaptacije. Crkva u središnjem delu lokaliteta je dobila tokom tog perioda paraklis sa severne strane. Podignuto je nekoliko stambenih objekata, a na severnom uglu severoistočne trase bedema je podignuta kula.

Justinijanova Arsa kumovala starom Rasu?

“Vizantijski hroničar Prokopije od Cezareje obaveštava nas da je car Justinijan u svojoj graditeljskoj delatnosti u provinciji Dardaniji obnovio oko 60 utvrđenja, Jedno od njih se posebno ističe, pod nazivom Arsa. Istoričari i lingvisti smatraju da je Arsa, kasnije kumovala imenu starom gradu Rasu, osnosno prvoj srpskoj državi Raški. S toga, Prokopijeva Arsa se možda nalazila baš na ovom mestu”, objašnjava arhelog Vidosavljević.

Lokalitet je danas zapušten

Za početak arheoloških istraživanja navedena je 1982. godina. Ona su sa kraćim prekidima trajala do kraja prve decenije 21. veka.

Naš poznati arheolog se seća svog prvog angažovanja na ovom, kaže, najznačajnijem arheološkom lokalitetu od doline Ibra na istoku, do doline Lima na zapadu.

“Moja prva iskustva vezuju se baš za ovo mesto, gde sam 1993. godine radio kao fizički radnik tokom jedne kampanje istraživanja.            Vratio sam se 1995. godine, Bio sam brucoš Filozofskog fakulteta Katedre za arheologiju u Beogradu. Tada sam postao deo arheološkog tima koji je radio istaživanja, Velika je šteta što su ona stala. Nisu nam dostupni brojni detalji iz vremena rimske i vizantijske dominacije na ovim prostorima, kao ni odnos svih utvrđenja nastalih u to vreme”, kaže arheolog Vladan Vidosavljević.

Lokalitet danas izgleda oronulo i zapušteno. Iskopane i nekonzervirane građevine su gotovo u potpunosti uništene, dok bi pojedini delovi fortifikacionih zidova i objekata, koji su prethodno konzervirani, zahtevali hitnu rekonzervaciju.

Nalazište je uvedeno u centralni registar 1991.

Ovaj tekst deo je projekta „Tragovi istorije na zemlji Nemanjića na rubu zaborava“, Udruženja „Journalistic plan“.